Reforma rolna 1944 w Polsce – kogo dotyczył dekret PKWN i kto może ubiegać się o odszkodowanie?

Reforma rolna w Polsce została zapoczątkowana poprzez wprowadzenie  – dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o jej przeprowadzeniu. Celem wprowadzenia dekretu miała być budowa ustroju rolnego opartego na silnych, zdrowych i zdolnych do wydatnej produkcji gospodarstwach, stanowiących prywatną własność ich posiadaczy. Założenie to nie pokrywało się ze sposobem przeprowadzenia reformy w wyniku której bez żadnej rekompensaty przejęto 9707 majątków ziemskich (ok. 3,49 mln hektarów ziemi). Masowym przejęciom podlegały również dwory, parki i inne części nieruchomości niezwiązane z gospodarką rolną.

Reforma rolna 1944 – co i kogo obejmował dekret PKWN

Przepisy dekretu wskazywały kategorie nieruchomości które podlegały przejęciu. Dekret działał z mocy samego prawa, co oznaczało, że w dniu jego wejścia w życie nieruchomości, które podpadały pod kategorie w nim wskazane stawały się – bez wydawania żadnych decyzji – własnością Skarbu Państwa. Dekret PKWN obejmował nieruchomości ziemskie:

• stanowiące własność Skarbu Państwa z jakiegokolwiek tytułu,
• będące własnością obywateli Rzeszy Niemieckiej, nie-Polaków i obywateli polskich narodowości niemieckiej,
• będące własnością osób skazanych prawomocnie za zdradę stanu, za dezercję lub uchylanie się od służby wojskowej, za pomoc udzieloną okupantom ze szkodą dla Państwa lub miejscowej ludności, względnie za inne przestępstwa, przewidziane w dekrecie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 31 sierpnia 1944 r. (Dz. U. R. P. Nr 4, poz. 16) oraz w dekrecie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 30 października 1944 r. o ochronie Państwa (Dz. U. R. P. Nr 10, poz. 50),
• skonfiskowane z jakichkolwiek innych prawnych przyczyn,
• stanowiące własność albo współwłasność osób fizycznych lub prawnych, jeżeli ich rozmiar łączny przekracza bądź 100 ha powierzchni ogólnej, bądź 50 ha użytków rolnych, a na terenie województw poznańskiego, pomorskiego i śląskiego, jeśli ich rozmiar łączny przekracza 100 ha powierzchni ogólnej, niezależnie od wielkości użytków rolnych tej powierzchni.

Nieuzasadniona konfiskata majątku ziemskiego w wyniku reformy rolnej – najczęstsze błędy

Jeśli nieruchomość przeszła z mocy dekretu na własność Skarbu Państwa nie oznacza to jeszcze, że nastąpiło to w prawidłowy sposób. Jak wspomniano na wstępie, założenia reformy minęły się z praktyką dokonywanych przejęć. Towarzyszyła im często niechęć, a wręcz wrogość do własności prywatnej, obszarników i ziemian. W efekcie przejęciu uległy także nieruchomości lub ich części które działaniu reformy podlegać nie powinny.

Niemal uniwersalnym błędem w stosunku do majątków ziemiańskich było przejęcie zespołów dworsko-parkowych nie posiadających funkcji powiązanych z gospodarką rolną. Oznacza to, że jeśli właściciel majątku posiadał dwór z okalającym go parkiem do celów mieszkaniowych i reprezentacyjno-rekreacyjnych, przejęcie tej części nieruchomości na mocy dekretu może być wadliwe.

Nasi prawnicy w swojej pracy niejednokrotnie natrafiali na zaskakujące historie majątków ziemskich przejętych na podstawie uznania właściciela za obywatela Rzeszy, nie-Polaka czy osobę narodowości niemieckiej, podczas gdy był on Polakiem. Takie założenie o pochodzeniu właściciela bez pokrycia w faktach jest oczywiście wadliwe.

Inną częstą wadą przejęć na mocy dekretu PKWN jest kwalifikowanie niektórych części majątku takich jak: lasy (mogące podlegać zajęciu innym dekretem), wody stojące (stawy, jeziora) czy niektóre fabryki działające przy majątku ziemskim (niepowiązane z produkcją rolną), jako podpadające pod działanie dekretu.

Uwaga! Ze względu na charakter przejmowania nieruchomości reformą rolną – bez wydawania żadnych decyzji, losy nieruchomości i dokładna podstawa jej przejęcia jest utrudniona. Warto zgłosić się i skonsultować sprawę z naszymi doświadczonymi w poszukiwaniu konkretnych dokumentów prawnikami. Z profesjonalną pomocą poszukiwanie dokumentów w archiwach czy urzędach pozwoli odkryć konkretne wady przejęcia.

Odszkodowania i zwroty nieruchomości przejętych w wyniku reformy rolnej – kto może się ubiegać, jakie warunki trzeba spełnić i w jakim czasie

W Polsce o odszkodowanie lub zwrot nieruchomości przejętej wbrew wciąż obowiązującemu dekretowi o reformie rolnej mogą tylko te osoby które potwierdziły, że ich nieruchomość lub jej część nie powinna ulec nacjonalizacji. Brak ustawy reprywatyzacyjnej powoduje, że za części nieruchomości stanowiące typową ziemię rolną lub służące produkcji rolnej (budynki pracowników gospodarstwa) nie otrzymamy żadnej rekompensaty.

Warto jednak zająć się dworem czy pałacem który nie powinien znaleźć się w mocy dekretu, czy nieruchomościami o powierzchni niższej niż 100 ha powierzchni ogólnej, bądź 50 ha użytków rolnych, które uznano za podlegające przejęciu. Możliwość wykazania wady przejęcia jest możliwa dzięki rozporządzeniu o wykonaniu dekretu, które pozwala organom administracji na orzeczenie, że dana nieruchomość nie podpadała pod działanie dekretu PKWN. W pozostałych przypadkach, jak na przykład przejęcie nieruchomości z uwagi na przesłankę obywatelstwa, o nie podleganiu nieruchomości pod przepisy dekretu decydować może tylko sąd.

W przypadku uzyskania decyzji o niepodleganiu, bądź bezpośrednio w przypadkach innych niż przejęcie ze względu na obszar czy przejęcie zespołu-dworsko parkowego, należy zwrócić się do sądu z powództwem o odszkodowanie lub uzgodnienie treści księgi wieczystej. Odszkodowanie należne jest jeśli Skarb Państwa sprzedał naszą nieruchomość i nie możliwe jest jej odzyskanie.

Choć formalnie brak jest terminu na wystąpienie o zwrot czy odszkodowanie za nieruchomość niepodlegającą przejęciu reformą rolną to czas odrywa tu istotną rolę. Zarówno starając się o zwrot nieruchomości, jak i odszkodowanie, z uwagi na upływ czasu Skarb Państwa może bronić się podnosząc zarzut zasiedzenia nieruchomości lub przedawnienia roszczenia o odszkodowanie. Każda sprawa jest w tym zakresie indywidualna i w każdej inaczej może być liczony termin dawności. Istnieją też różne sposoby walki z takimi zarzutami, które również kształtują się indywidualnie. Warto zatem spieszyć się z podjęciem działań i zapytać doświadczonego w tej materii prawnika o możliwość skutecznego ubiegania się o swoją własność.

Podstawa prawna

Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (t.j. Dz. U. z 1945 r. Nr 3, poz. 13 z późn. zm.).

Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 10, poz. 51 z późn. zm.).