Majątek ziemski na Lubelszczyźnie

Jolanta Staszak, adwokat – Kancelaria Reprywatyzacyjna

W miejscu doszczętnie zniszczonego w XVII wieku zamku lubelskiego, w latach 20-tych XIX wieku zbudowano zamek w stylu neogotyckim. Od początku pełnił on funkcje więzienne, pierwotnie jako więzienie kryminalne Królestwa Kongresowego. Następnie w latach 1831-1915 funkcjonowało tu więzienie carskie, a od 1918 r. aż do wybuchu II wojny światowej więziono tu sympatyków ruchu komunistycznego działających na rzecz związku sowieckiego. W 1939 r. zamek zajęli hitlerowcy, a następnie w sierpniu 1944 r. został on przejęty przez władze sowieckie. Po przejęciu zamku przez władze polskie nadzór na tym obiektem oraz jego pensjonariuszami przejął Urząd Bezpieczeństwa.
Właściciel majątku ziemskiego położonego na południe od Lublina został aresztowany jeszcze przez sowietów i dopiero w 1947 r. zwolniony z więzienia mieszczącego się właśnie w Zamku Lubelskim. Nie mógł już jednak wrócić do swojego majątku, gdyż ten został przejęty przez władze PRL na cele reformy rolnej. Rodzina właściciela, podobnie jak inne rodziny ziemiańskie, została wypędzona z majątku w 1945 r. z zakazem osiedlania się w powiecie lubelskim. Wszyscy szczęśliwie spotkali się w 1947 r. u bliskiej rodziny, która udzieliła im pomocy i zapewniła lokum.
Znacjonalizowany majątek o powierzchni ponad 150 ha składał się m.in. z zespołu parkowo-pałacowego, stawów rybnych, a także własnej elektrowni. Była tam również bardzo ciekawa pod względem architektonicznym wieża ciśnień.
Grunty rolne w dużej części rozparcelowano i przekazano okolicznym rolnikom. Z kolei pałac wraz z parkiem został w 1950 r. przekazany szpitalowi dla nerwowo i psychiatrycznie chorych, a następnie w 1954 r. stworzono w tym miejscu schronisko dla nieletnich i dodatkowo w latach 60-tych XX wieku – zakład poprawczy.
Obecnie po pałacu zostało już właściwie tylko wspomnienie, gdyż został gruntownie przebudowany i tylko w niewielkim stopniu przypomina dawny budynek.

Jak już wskazano w jednym z wcześniejszych artykułów przepisy dekretu z dnia 6 września 1944r. o przeprowadzeniu reformy rolnej nadal obowiązują i zgodnie z wydanym do niego aktem wykonawczym – rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu PKWN, obecnie właściwym organem właściwym do rozstrzygania czy dana nieruchomość podlegała pod przepisy tego dekretu czy też nie w są wojewodowie (pierwotnie były to wojewódzkie urzędy ziemskie).
Zadaniem wojewodów, w zależności od konkretnej sprawy, jest stwierdzenie czy na dzień wejścia w życie dekretu o reformie rolnej były spełnione przesłanki z art. 2 ust. 1 lit. a) – e) tego aktu prawnego, pozwalające uznać, iż dana nieruchomość stała się z mocy prawa własnością Skarbu Państwa czy też nie podpadała pod przepisy tego aktu.
W przypadku zespołów pałacowo-parkowych, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem sądów administracyjnych, organ administracji powinien każdorazowo ustalić, czy taki zespół był niezbędny na cele rolnicze, a także czy mógł samodzielnie funkcjonować, bez pozostałej rolniczej części majątku.
Podstawę prawną orzekania przez wojewodów stanowi art. 2 ust. 1 lit. e) tego dekretu, zgodnie z którym na własność Skarbu Państwa przechodzą nieruchomości o charakterze rolniczym stanowiące własność albo współwłasność osób fizycznych lub prawnych, jeżeli ich rozmiar łączny przekracza bądź 100 ha powierzchni ogólnej, bądź 50 ha użytków rolnych, a na terenie województw poznańskiego, pomorskiego i śląskiego, jeśli ich rozmiar łączny przekracza 100 ha powierzchni ogólnej, niezależnie od wielkości użytków rolnych tej powierzchni.
Właściwy wojewoda powinien również zbadać, czy pozostałe części składowe majątku, jak np. wspomniany stawy rybny, również były niezbędne do prowadzenia działalności rolniczej.